Số 9 - Tháng 11/2006
Sử dụng trí thức Việt kiều
để xây dựng
Hồ Tú Bảo
Trần Nam Bình
Trần Hữu Dũng*
Trần Văn Thọ
Hà Dương Tường
Vũ Quang Việt*
Giáo sư Đặng Đình Áng đã có nhiều đóng góp to lớn cho toán học và giáo dục tại Việt Nam. Chúng tôi cũng đã gửi bản đề án này vào Kỷ Yếu mừng Giáo sư Đặng Đình Áng 80 tuổi (sẽ được xuất bản khoảng cuối năm 2006) để biểu lộ tình cảm quý mến, trân trọng của chúng tôi đối với Giáo sư. Qua việc công bố này, chúng tôi cũng rất mong được các bậc thức giả chỉ ra những nhược điểm, bất cập của nó, và hi vọng rằng, cùng với những ý kiến quý báu ấy, đề án sẽ đóng góp được phần nào vào cuộc thảo luận cần thiết cho công cuộc cải tổ nền giáo dục đại học Việt Nam, như các mong muốn từ lâu của Giáo sư Đặng Đình Áng nói riêng và của những người ưu tư về tiền đồ dân tộc nói chung. Chúng tôi xin cám ơn ban chủ biên Kỷ Yếu đã cho phép đăng lại toàn văn đề án này trên Thời Đại Mới. Các tác giả (**) Xem http://hoithao.viet-studies.org/Hoithao2005.htm
Đề án
Có thể nói cải tổ hệ thống giáo dục ở Việt Nam đòi hỏi một cách nhìn và giải pháp có tính toàn bộ và lâu dài, dựa trên một triết lý giáo dục được xã hội chấp nhận. Cần khẳng định rằng nền tảng của toàn bộ hệ thống giáo dục chính là giáo dục cấp cơ sở như tiểu học và trung học cơ sở. Tuy nhiên sự chuyển biến của hai cấp này lại phụ thuộc một phần quan trọng vào đội ngũ giáo viên được đào tạo ở đại học. Tiếc là, do nhiều nguyên nhân trong đó có việc mở rộng hệ thống giáo dục một cách ồ ạt trong thời gian gần đây ở nước ta, chất lượng ở các đại học hiện có, đặc biệt chất lượng đào tạo bậc thạc sĩ và tiến sĩ, đã trở thành vấn đề bức xúc cho toàn xã hội. Cải tổ đại học, vì thế, vừa là yêu cầu của bản thân nó (đại học không chỉ có nhiệm vụ đào tạo giáo viên) vừa là bước đi thiết yếu cho công cuộc cải tổ nền giáo dục nói chung. Nhưng việc cải tổ toàn bộ hệ thống giáo dục là việc lâu dài. Trong một phạm vi hẹp và cụ thể hơn, bài viết này đề xuất một đề án nhằm thiết lập ngay vài đại học chất lượng cao (ĐHCLC) ở Việt Nam; chúng có vai trò xây dựng nền tảng tri thức lâu dài cho xã hội, như cái đỉnh của hệ thống giáo dục. Đề án này cũng nhấn mạnh đến vai trò trí thức Việt kiều như một giải pháp trong các ĐHCLC này nói riêng, và trong công cuộc cải tổ giáo dục đại học và phát triển đất nước nói chung. Lịch sử thế giới cho thấy thông qua các đóng góp khoa học của giáo sư và các sinh viên ra trường, giáo dục đại học và uy tín của nó có vị trí đặc biệt trong sự phát triển tự do tư duy độc lập, là niềm tự hào về trí tuệ con người, và trở thành trung tâm bồi đắp nền văn minh của các dân tộc. Khắp thế giới, những đại học đầu tiên và đại học hàng đầu bao giờ cũng là nơi quy tụ lao động trí óc, tư duy sáng tạo, không bị khiên cưỡng bởi một thể chế chính trị hoặc một mô hình suy nghĩ nào. Có thể nói thế giới trong khuôn viên đại học là thế giới của tư duy độc lập. Sự hiện hữu của các đại học chất lượng cao do đó có thể xem là một tiêu chuẩn để đánh giá mức độ phát triển của mỗi quốc gia. Cho nên dù hoài bão của mọi người là đại chúng hoá giáo dục đại học, chúng ta phải luôn nhớ rằng vai trò tiên phong của đại học là trung tâm của tư duy độc lập, là vườn ươm những ý tưởng sáng tạo, bồi đắp cho tri thức nhân loại. Bất cứ nước nào cũng cần những trung tâm như thế để làm tấm gương phản chiếu cho toàn xã hội. Hầu như ai cũng cảm nhận được vai trò quan trọng của đại học Việt Nam từ năm 1954 đến nay. Nơi đây đã quy tụ được những bậc thầy khả kính trong đóng góp khoa học cũng như tác phong sư phạm, thí dụ như Giáo sư Đặng Thai Mai, Đào Duy Anh, Tôn Thất Tùng, ... và nhiều sinh viên xuất thân từ đó cũng trở thành những bậc thầy đáng kính như Giáo sư Hà Văn Tấn, Trần Quốc Vượng, Hoàng Tụy, … ở miền Bắc, hay Ngô Gia Hy, Đặng Đình Áng, … ở miền Nam trước 1975. Những vị này được sinh viên và xã hội kính trọng không nhất thiết vì bằng cấp (nhiều người chỉ có bằng tương đương với cử nhân hiện nay) nhưng vì những công trình nghiên cứu và tác phong lao động trí tuệ của họ. Hiển nhiên, mở rộng giáo dục đại học là cần thiết để đáp ứng nhu cầu của nền kinh tế và hoài bão thăng tiến của người dân. Tuy nhiên, đại học sẽ không là đúng nghĩa của nó nếu đó chỉ là nơi huấn nghệ cao cấp, nhẹ tính hàn lâm. Bất cứ nước nào cũng cần các đại học có chất lượng cao (ở tính hàn lâm lẫn khả năng huấn nghệ) để đào tạo những lớp người chủ chốt cho sự phát triển kinh tế, khoa học, xã hội và văn hoá của nước ấy. Ta chưa có những đại học như vậy. Một điều đáng ghi nhận nữa là hầu hết các đại học hàng đầu trên thế giới (cụ thể là khối sử dụng tiếng Anh) hiện nay đã trở về với việc đòi hỏi sinh viên dù theo ngành chuyên môn nào cũng phải qua một chương trình giáo dục cơ bản (khoảng hai năm). Chương trình này bao trùm mọi khía cạnh của nhân văn, xã hội và khoa học, từ toán, vật lý, hoá học cho đến mỹ thuật, âm nhạc, triết học, lịch sử, kinh tế, xã hội học. Nói cách khác, khả năng tư duy và phân tích sự vật từ nhiều góc cạnh khác nhau được chú trọng ngay từ những năm đầu đại học. Chương trình này được gọi là “liberal arts”, và bắt nguồn từ quan điểm về “liberal education”, tức là giáo dục khai phóng vì mục đích hiểu biết, nhằm trang bị cho sinh viên kiến thức tổng quát và khả năng tư duy độc lập, chứ không chỉ nhằm mục đích huấn nghệ. Đây là một mô hình mà giáo dục đại học cấp cử nhân tại Việt Nam nên theo. Ở một nước đang phát triển (và mong muốn bắt kịp các nước tiên tiến) như nước ta, đòi hỏi đại học phải đáp ứng nhu cầu của nền kinh tế là rất cấp bách, không những từ phía người dân mà cả từ phía hệ thống chính trị. Phải khẳng định: đi học là để có việc làm xứng đáng. Đào tạo để sinh viên ra trường dễ dàng tìm được vị trí đúng khả năng của họ là quan trọng, nhưng bảo đảm tính hàn lâm của đại học cũng quan trọng không kém. Để thực hiện việc này, chúng ta cần thiết lập trong thời gian sớm nhất hai đại học công lập, chất lượng cao, ở Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh. Sau này, tùy khả năng và rút kinh nghiệm từ hai đại học này, ta có thể thiết lập nhiều đại học chất lượng cao ở những nơi khác, và đồng thời nâng cấp những đại học đã có hiện nay. Mục tiêu: ĐHCLC tại Việt Nam nhằm đạt đến chất lượng đào tạo ngang hàng các đại học hàng đầu trong khu vực hoặc các đại học chất lượng cao ở các nước phát triển cho một số ngành khoa học xã hội - nhân văn và khoa học tự nhiên, cần cho sự phát triển của Việt Nam. Tiêu chuẩn: Nhằm đạt mục tiêu trên, ĐHCLC cần có các tiêu chuẩn sau:
Theo tính toán sơ bộ của chúng tôi, một ĐHCLC với 2.000 sinh viên và 150 giáo sư như thế sẽ đòi hỏi đầu tư ban đầu tối thiểu là 11 triệu USD (176 tỷ đồng) và chi phí hàng năm khoảng 5 triệu USD (80 tỷ đồng), nếu như tính lương giáo sư ở mức thấp nhất là 500 USD/tháng (8 triệu đồng) và tỷ lệ giáo sư/sinh viên là 1/15. Trong tương lai không nên xa lắm, phải tiến tới tỷ lệ 1/10, tương đương với các đại học hàng đầu ở Mỹ. Như vậy, hai trường như thế cần nhà nước đầu tư khoảng 22 triệu USD (352 tỷ đồng) và chi phí hàng năm khoảng 10 triệu (160 tỷ đồng) (xem Phụ lục 1). Nhu cầu tài chính để thiết lập hai trường ĐHCLC này rõ ràng là không quá lớn (dù trong tình trạng nguồn lực quốc gia còn eo hẹp như hiện nay), nhất là khi hàng năm nhà nước đang chi ra một số ngoại tệ khá lớn để gửi sinh viên đi du học hoặc đáp ứng số nhu cầu chi phí cho các lưu học sinh tự túc kinh phí nhưng số trở về không đáng kể. Đất đai, trường sở, thiết bị bước đầu cần được nhà nước đầu tư. Diện tích khuôn viên phải đủ rộng (ước lượng vào khoảng 60 hecta mỗi trường) cho sự tăng trưởng lâu dài của trường. Phòng ốc, phương tiện giảng dạy phải được thiết kế, trang bị thích hợp cho từng ngành. Quá trình xây dựng, mua sắm thiết bị, xây dựng thư viện, v.v.. cần rất nhiều công sức và phải được giám sát chặt chẽ ngay từ đầu để tránh lãng phí. Khó khăn lớn nhất để thiết lập ĐHCLC ở Việt Nam hiện nay là tuyển dụng (cho cả hai trường) được số 300 giáo sư theo đúng chuẩn mực giáo sư của các trường đại học có uy tín trên thế giới, tức là phải có bằng tiến sĩ, có công trình đăng trên các tạp chí khoa học quốc tế có uy tín (các tạp chí mà bài nộp đăng phải thông qua một quy trình thẩm định khách quan, độc lập của các chuyên gia cùng ngành). Ít nhất một phần tư số giáo sư được bổ nhiệm chính thức phải hội đủ các điều kiện cao nhất, số còn lại là các giảng viên trẻ, có bằng tiến sĩ (trên một nửa) hoặc chuẩn bị bảo vệ luận án tiến sĩ trong năm được bổ nhiệm (phần còn lại), đã chứng tỏ khả năng nghiên cứu (xem Phụ lục 4). Để thực hiện dự án này, hai trường ĐHCLC lúc đầu sẽ đào tạo cấp sau cử nhân và sau đó mở rộng ra cấp cử nhân. Trường có nhiệm vụ kết hợp nghiên cứu và giảng dạy, cấp bằng thạc sĩ (Masters) và tiến sĩ (Ph.D.) về những ngành nhân văn (văn học, lịch sử, triết học, chính trị, kinh tế, xã hội, tâm lý, v.v) và khoa học cơ bản (toán, vật lý, hóa học, sinh học, tin học, v.v.). Ít nhất là trong giai đoạn đầu, hai trường này sẽ không có những ngành đào tạo kỹ sư (do kinh phí sẽ cao hơn rất nhiều). Hệ thống các trường Bách Khoa (Hà Nội, TP Hồ Chí Minh, Đà Nẵng), với chương trình đào tạo “kỹ sư chất lượng cao”, được Pháp hỗ trợ, đang làm tốt một phần nhiệm vụ này. Trong giai đoạn đầu, trường có thể tập trung vào năm khoa: văn-triết, sử-địa-chính trị, kinh tế-xã hội, toán-lý-tin học, hóa-sinh. Tuy nhiên, như ở các đại học lớn của thế giới, sinh viên mỗi khoa không bị buộc phải giới hạn theo học các môn trong khoa mình. Ngược lại, họ được khuyến khích mở rộng kiến thức bằng việc phải theo học một tỉ lệ nhất định (khoảng 15-25%) một số môn của các khoa khác. Cụ thể, hai trường ĐHCLC này có nhiệm vụ:
Trong đề án này, ĐHCLC sẽ có tư cách pháp nhân của một trường công, có thể thu học phí nhưng hoàn toàn phi lợi nhuận. Để gây quỹ nghiên cứu và hỗ trợ các hoạt động khác, trường sẽ tích cực vận động đóng góp của các cá nhân, các tổ chức hảo tâm trong và ngoài nước. Trường cũng được quyền ký kết hợp đồng nghiên cứu với các doanh nghiệp, cơ quan chính phủ, và tổ chức quốc tế. Tuy nhiên, các đóng góp và hợp đồng với những đối tác bên ngoài không được phép đi ngược tinh thần tự quản, độc lập, và vô vị lợi của trường. Chúng tôi đã nghĩ đến giải pháp biến vài trường đại học hiện nay thành ĐHCLC như phác họa trên đây, hoặc kết hợp một số viện nghiên cứu với đại học để xây dựng những khoa có uy tín. Song các giải pháp này không khả thi vì nhiều lẽ:
Chính vì những lý do nói trên mà chúng tôi đề nghị là hai trường này được có quy chế đặc biệt: đó là tính tự quản cao. Ngân sách được cấp thẳng và Viện trưởng được Thủ tướng bổ nhiệm (hoặc bãi nhiệm) dựa trên đề nghị của Hội đồng Quản trị (Board of Trustees) của trường (xem Phụ lục 3). Hội đồng Quản trị trường gồm những người có uy tín về giáo dục, chính trị, doanh thương trong xã hội (kể cả người nước ngoài) được Thủ tướng bổ nhiệm với nhiệm kỳ (chẳng hạn như 5 năm). Viện trưởng phải là người có uy tín khoa học trong và ngoài nước, biết quản lý, có khả năng tiếp xúc với cộng đồng giáo dục quốc tế và đặc biệt là có khả năng gây quỹ cho trường. Viện trưởng được một Hội đồng Khoa học tham mưu và cố vấn trong các định hướng nghiên cứu và phát triển nghiên cứu. Hội đồng Khoa học bao gồm một số giáo sư trong và ngoài trường, những nhà khoa học ngoài trường (từ 30 đến 40% Hội đồng) do Bộ trưởng Bộ GD&ĐT bổ nhiệm, họp mỗi năm ít nhất hai lần. Mỗi khoa có Hội đồng Khoa phụ trách điều hành công việc nghiên cứu và giảng huấn trong khoa. Thành viên của Hội đồng này được giáo chức trong khoa bầu ra trong số những giáo sư cơ hữu của trường. Viện trưởng và Hội đồng Quản trị được giao quyền tự quản trường. Viện trưởng, từ đề nghị của Hội đồng Khoa học, quyết định bổ nhiệm giáo sư, đặt định quy trình tuyển chọn sinh viên theo các tiêu chuẩn do Hội đồng Quản trị đề ra và phù hợp với chính sách chung của nhà nước. Chương trình giảng dạy do các giáo sư đề xuất 6 tháng trước mỗi đầu niên khóa, được Hội đồng Khoa thông qua và Viện trưởng chuẩn y. Đội ngũ giáo sư có thể tuyển chọn từ các giáo sư hàng đầu ở các trường đại học và các viện nghiên cứu trong nước hiện nay, từ trí thức người Việt hiện đang giảng dạy hoặc làm nghiên cứu ở nước ngoài và các trí thức Việt kiều về hưu có tên tuổi (xem Phụ lục 4). Trường cũng sẽ có chương trình tích cực gửi những sinh viên vừa tốt nghiệp xuất sắc trong nước ra nước ngoài để lấy tiến sĩ, hoặc nghiên cứu hậu tiến sĩ, để bồi dưỡng cho ban giảng huấn tương lai của trường. Việc quy định thang chức giáo sư được tuyển là hoàn toàn do trường quyết định trong một phiên họp của Hội đồng Quản trị mở rộng tới các Khoa trưởng. Thời điểm này là lúc mà nhiều người Việt ở nước ngoài đến tuổi về hưu và có lẽ họ cũng là lớp người cuối cùng giỏi tiếng Việt, gắn bó với đất nước và có thể sẵn sàng hồi hương. Chúng ta phải khai thác ngay “cửa sổ cơ hội” này trước khi nó khép lại. Hai trường ĐHCLC với quy chế tự quản như đề nghị ở đây sẽ là nơi tiếp thu những trí thức Việt kiều về hưu mà vẫn còn nhiều ý chí và khả năng đóng góp. Trường cũng là nơi phát triển liên hệ gần gũi, cụ thể với các trí thức người Việt ở nước ngoài trong việc thỉnh giảng, đỡ đầu các luận án làm nghiên cứu chung. Vì hai ĐHCLC đề nghị ở đây phải trở thành trung tâm giảng huấn và nghiên cứu tầm cỡ, giáo sư ở trường sẽ không dạy hơn 9 giờ mỗi tuần và được cung cấp những phương tiện nghiên cứu tốt nhất (chẳng hạn như phòng làm việc riêng cho từng người, Internet băng rộng, đội ngũ nhân viên hành chính đầy đủ khả năng). Việc bổ nhiệm và thăng tiến của giáo sư vào các ngạch cao hơn và vào biên chế hoàn toàn tùy thuộc vào các công trình nghiên cứu, các hoạt động chuyên ngành, và khả năng sư phạm của đương sự. Để đảm bảo chất lượng sư phạm, các giáo sư cần có mặt ít nhất là 20-25 giờ/tuần tại nhà trường và không nhận chức vụ nơi khác (nếu chưa được Viện trưởng cho phép). Hai ĐHCL này có thể mở rộng thêm trong tương lai nhưng không nên có hơn 10.000 sinh viên (theo kinh nghiệm các nước tiên tiến). Dù dưới hình thức nào trong tương lai, trường đại học được đề nghị ở đây phải trở thành trung tâm giáo dục và nghiên cứu hàng đầu của Việt Nam và có uy tín trên thế giới. Mong rằng đề nghị này được chính phủ xem xét và sớm thực thi. Vì là ý kiến ban đầu, chúng tôi không đi vào những ý kiến quá chi tiết về tổ chức mà chỉ xin phác thảo một số nét đại cương trong các Phụ lục để dễ thảo luận và điều chỉnh.
Phụ lục 1
Giải trình thêm về tư cách pháp nhân của ĐHCLC Các doanh nghiệp tự chủ kinh doanh ở nhiều nước được phân loại như sau: doanh nghiệp công và doanh nghiệp tư tùy theo sở hữu là công hay tư. Cả hai loại doanh nghiệp lại chia làm hai loại: loại vị lợi và vô vị lợi. Sự khác biệt giữa vị lợi và vô vị lợi là vấn đề phân chia cổ tức. Doanh nghiệp vị lợi chia cổ tức cho người sở hữu cổ tức (người sở hữu cổ tức có thể là chính phủ hay tư nhân). Loại vô vị lợi có thể có lợi nhuận nhưng không bị đánh thuế; chúng không có cổ tức và do đó lợi nhuận không được phân chia mà phải dùng để đầu tư phát triển. Trong các loại doanh nghiệp này, ban giám đốc doanh nghiệp được tự chủ về tuyển dụng nhân viên, về tài chính mặc dù giá cả sản phẩm làm ra có thể bị kiểm soát nếu là doanh nghiệp độc quyền hoặc doanh nghiệp vô vị lợi. Ngoài các hình thức doanh nghiệp trên là các “đơn vị sự nghiệp” thuộc nhà nước; chúng không có quyền tự chủ về tài chính, hoạt động sản xuất chỉ nhằm phục vụ lợi ích công cộng đặc biệt như chuyên chở công cộng trong thành phố và giáo dục công như trong các trường công hiện nay ở Việt Nam; công nhân viên của doanh nghiệp này là công chức nhà nước. ĐHCLC sẽ có tư cách pháp nhân là doanh nghiệp công vô vị lợi (thay vì là một “đơn vị sự nghiệp”). Loại doanh nghiệp này phù hợp với Nghị quyết của chính phủ số 05/2005/NQ-CP: Chuyển các cơ sở công lập đang hoạt động theo cơ chế sự nghiệp mang nặng tính hành chính bao cấp sang cơ chế tự chủ cung ứng dịch vụ công ích không bao cấp tràn lan và không nhằm lợi nhuận (gọi tắt là cơ chế cung ứng dịch vụ): có đầy đủ quyền tự chủ về tổ chức và quản lý; thực hiện đúng mục tiêu và nhiệm vụ; hạch toán đầy đủ chi phí, cân đối thu chi...; thường xuyên nâng cao hiệu quả và chất lượng dịch vụ, sản phẩm; bảo đảm quyền lợi và cơ hội tiếp cận bình đẳng của người thụ hưởng. Đổi mới chế độ thu phí đi đôi với việc thực hiện tốt chính sách ưu đãi các đối tượng chính sách và trợ giúp người nghèo. Mức phí quy định theo nguyên tắc đủ trang trải các chi phí cần thiết, có tích luỹ để đầu tư phát triển và xoá bỏ mọi khoản thu khác. Người thụ hưởng có quyền lựa chọn cơ sở cung ứng dịch vụ phù hợp với từng lĩnh vực. ĐHCLC là loại doanh nghiệp công vô vị lợi, khác hẳn doanh nghiệp công vị lợi có tên gọi hiện nay là “doanh nghiệp quốc doanh”. ĐHCLC do đó sẽ được nhà nước bỏ vốn, có thể tài trợ một phần chi phí thường xuyên, nhưng sẽ phải cố gắng bươn chải tự túc về chí phí thường xuyên và đi tới ngày tự chủ hoàn toàn về tài chính. Ước lượng sơ lược vốn ban đầu và chi phí thường xuyên tối thiểu cho một trường được tính dựa vào các giả thiết như sau:
Trên đây là ước lượng tối thiểu. Tổng chi hàng năm có thể tính tăng khoảng 5% một năm với dự trù lạm phát.
Phụ lục 2
Phụ lục 3
|
